Wczesne chrześcijaństwo i grecka paideia

"Chrześcijaństwo było ruchem żydowskim, a Żydzi w czasach Pawła byli zhellenizowani nie tylko w diasporze, ale także w znacznym stopniu w Palestynie. [...] Opinia ta jest prawdziwa naturalnie przede wszystkim w stosunku do żydowskiej arystokracji i warstw wykształconych; Józef Flawiusz w Starożytnościach Żydowskich słusznie zauważa, że wielka masa żydowskiego narodu była znacznie mniej od innych narodów skłonna do nauki obcych języków. Inaczej przedstawiało się to wobec żydów żyjących poza Palestyną w środowisku zhellenizowanym, gdzie wkrótce przyswoili sobie oni grekę jako swój własny język bardziej niż egipski czy języki innych narodów. Ale również w Palestynie greka była rozumiana, stosowana w handlu i w interesach nawet przez mniej wykształconych ludzi w znacznie większym stopniu, niż często przyjmują to uczeni" (27).

"W liście św. Jakuba znajdujemy wyrażenie znane nam z religii orfickiej: 'koło narodzin' (Jk 3, 6). Autor z pewnością zaczerpną je z jakiegoś orfickiego traktatu [...]" (29).

"Wielki przewodnik chrześcijaństwa [Paweł] przyjmuje za ostateczny celem chrześcijaństwa klasyczny świat grecki" (31).

Grecka paideia "zawsze wyprowadzała zasady ludzkiego i społecznego postępowania z boskich zasad wszechświata, który nazywano 'naturą' (physis)" (40).

"Greckie pojmowanie Natury nie tylko nie jest tożsame z naturalizmem w naszym dzisiejszym rozumieniu tego słowa, ale stanowi niemal jego przeciwieństwo" (40).

"Postrzeganie filozofa jako człowieka zainteresowanego Bogiem przyjęło się w połowie drugiego wieku po Chrystusie" (52).

"Kiedy hellenizm odbył swój pochód na Wschód podczas pierwszych wieków po podboju Azji przez Aleksandra, silna reakcja Wschodu musiała narastać Ekspansja religii żydowskiej i chrześcijaństwa jako taka była elementem tej reakcji" (55).

"W historii znajdujemy przede wszystkim dokładne przeciwieństwo wyraźnej logicznej zgodności, której domagają się nasze teorie" (60).

"Ewolucja greckiej myśli od najwcześniejszych czasów wykazuje, po początkowym okresie myślenia mitologicznego, rosnącą tendencję do racjonalizacji wszelkich form ludzkiego działania i myśli. Najwyższym tego przejawem jest stworzenie filozofii, będącej najbardziej charakterystyczną i jedyną w swoim rodzaju formą, w jakiej przejawiał się grecki geniusz, i jednym z głównych jego tytułów do historycznej wielkości. Punkt kulminacyjny rozwoju został osiągnięty w szkołach Platona i Arystotelesa. Systemy stoików i epikurejczyków, które pojawiły się po nich we wczesnym okresie hellenistycznym, przynoszą rozczarowanie i wykazują spadek twórczej siły filozofii. Filozofia staje się zbiorem dogmatów, które choć oparte na pewnych wyobrażeniach o świecie i naturze, są przede wszystkim ukierunkowane na sterowanie ludzkim życiem poprzez nauczanie zasad filozofii i dawanie poczucia wewnętrznego bezpieczeństwa, jakiego nie można znaleźć w świecie zewnętrznym. Ten rodzaj filozofii pełni więc funkcję religii. [...] Stoicyzm i epikureizm, choć sprzeczne ze sobą co do większości głoszonych zapatrywań, mają jedną wspólną cechę: obydwa zaspokajają irracjonalną potrzebę religijną i próbują zapełnić pustkę pozostawioną przez kult antycznych Greków dla bogów olimpijskich. Ale duch chłodnego dociekania i krytycznej analizy obdarzonego zdolnością percepcji ludzkiego umysłu był jeszcze dość mocny, by przypuścić na ową ideę zbawiającej wiedzy największy atak, na jaki kiedykolwiek zdobył się grecki myśliciel; w rezultacie grecka myśl filozoficzna przyjęła heroiczny sceptycyzm, który zdecydowanie odrzucał wszelką dogmatyczną filozofię przeszłości i teraźniejszości, a nawet posunął się dalej, deklarując całkowite odejście od jakichkolwiek kategorycznych stwierdzeń co do prawdy i fałszu, nie tylko w kwestii dociekań metafizycznych, lecz także nauk matematycznych i fizycznych" (61).

"W czasach Cycerona żaden grecki filozof (jak mówi Cyceron z niewielką chyba tylko przesadą) nie był w stanie czytać Arystotelesa" (62) (Cycero, Topiki 1, 3).

"Sam Arystoteles twierdził, że starożytni bogowie ludowej religii greckiej byli tym samym, czym w jego teologii idea nieruchomego poruszyciela, tyle tylko, że tamto wyrażano w formie mitycznej" (66).

"Filozofia ze swej natury istnieje we własnej wielkiej historii w o wiele większym stopniu niż jakakolwiek inna nauka" (70).

"Podejrzewam, że niemożność rozpoznania przez współczesnych komentatorów religijnych pojemności filozofii, w szerokim sensie, w jakim interpretowali ją Orygenes, Plotyn i Porfiriusz, jest częściowo spowodowana faktem, iż dla tych ostatnich filozofia posiada różne od współczesnego znaczenie - zawiera w sobie pojęcie religijności ducha" (przypis, s. 70).

"Gdziekolwiek filozofowie porównywali swoją naukę do mądrości religijnej, stwierdzali, że misteria są wyższą formą religii, zawierającą przesłanie dla ludzkości" (73).

"Trudno byłoby zrozumieć jego [Orygenesa] osiągnięcia, gdybyśmy nie pamiętali, że dyktował swoje prace zespołowi sekretarzy, którzy na zmianę pisali cały dzień" (75).

Platon - Mojżesz Attyki, Zaratustra Attyki.

"Należy ją [filozoficzną pasję Orygenesa] postrzegać w perspektywie głębokiego pesymizm, który przygniatał umysły niezliczonych myślicieli, widzących, jak siły zła na całym świecie zwyciężają dobro. Wbrew falom zniechęcenia Platon - ze swoim przekonaniem, że ziarno dobra można znaleźć we wszystkim oraz w naturze samego bytu - stał jak skała. Tylko to, co nazywa on elementem dobra we wszystkich rzeczach, naprawdę 'jest'" (79).

"Kosmos Platona, przedstawiony w 'Timajosie', umożliwia wychowanie człowieka, ponieważ dla swej realizacji wymaga ono świata uporządkowanego, a nie chaotycznego" (80).

"Podejmując ową centralną ideę [grecką paideię] i nadając jej swą własną interpretację, religia chrześcijańska była w stanie dać światu coś więcej niż jeszcze jedną sektę religijną. Chrześcijaństwo przestało się tylko bronić, a zaoferowało swoją własną pozytywną filozofię, jako postawę umożliwiającą pogodzenie nowego i starego świata" (85).

"W intelektualnej historii Kościoła filozofia jako całość stanowiła jeden z podstawowych czynników wzrostu" (91).

"W dziełach Grzegorza z Nazjanu odrodzenie dawnych greckich form literackich przez tchnienie w nie ducha chrześcijańskiego stworzyło literaturę mogącą współzawodniczyć z najlepszymi dziełami ówczesnych pisarzy pogańskich, a nawet przewyższającą je dynamiką i siłą ekspresji" (94).

"Edukacja grecka w szkołach przez cały czas opierała się na gruntownym studium Homera i pozostałej poezji greckiej. W epoce hellenistycznej to tradycyjne wykształcenie, do którego dodano 'sztuki' sofistów, przybrało kształty publicznej instytucji w miastach mówiącego po grecku świata. Dogłębne dociekania Platona na temat natury ludzkiego umysłu i najlepsze metody uczenia się doprowadziły go do ogłoszenia filozofii jedyną prawdziwą paideią; nie zmieniło to jednak charakteru edukacji oferowanej w szkołach publicznych. Filozofia pozostała w ścianach szkół filozoficznych. Przeciętny człowiek znajdował się poza zasięgiem jej oddziaływania. Literacki typ wyższego wykształcenia pozostawał więc tym samym nietknięty również po czasach Platona" (przypis, s. 94).

"Istotną cechą greckiej paidei, która wyróżniała ją spośród różnych koncepcji wychowawczych innych narodów, był fakt, że rozważała nie tylko proces rozwoju podmiotu - człowieka, ale brała też pod uwagę wpływ, jaki wywierał nań przedmiot nauczania. Jeśli uznamy wychowanie za proces kształtowania czy formowania, przedmiot nauczania odgrywa rolę formy, przez którą podmiot jest kształtowany. Kształtującą formą greckiej paidei był Homer, a w miarę upływu czasu funkcje te przeniesiono na całą grecką poezję. W końcu słowo paideia zaczęło oznaczać grecką literaturę jako całość. Grecy nie mieli innego określenia" (101).

"Do właściwej interpretacji [Pisma Świętego] zdolny jest tylko ten człowiek, którego przenika Duch Święty, innymi słowy - tylko Duch Święty jest zdolny do zrozumienia samego siebie" (104).

"Grecka kultura była, oczywiście, owocem prac wielu stuleci. Próba przejęcia jej w owocny sposób i uczynienia z niej instrumentu, którym może posłużyć się nowa religia, była inspirująca zarówno dla tradycyjnej kultury, jak i dla myśli chrześcijańskiej, ale rezultat był z konieczności improwizacją. W przypadku Grzegorza z Nyssy, niezwykle wyczulonego na estetyczne, jak i filozoficzne wartości greckiej tradycji, proces wzajemnej penetracji tych obydwu sił zachodził na o wiele bardziej świadomym poziomie niż u większości pozostałych pisarzy chrześcijańskich, nie wyłączając jego brata Bazylego. W tym względzie Grzegorz z Nyssy bardziej przypomina ich wspólnego przyjaciela - Grzegorza z Nazjanu, choć w mniejszym stopniu niż ten ostatni jest literackim estetą" (106-107).

"Historycy nie poświęcili wiele uwagi wpływom starożytnego chrześcijańskiego humanizmu, z którego współczesna klasyczna wiedza, a także humanizm wyzwoliły się bardzo późno. Jak niewiele jednak ocalałoby z klasycznej literatury i kultury bez niego" (108).

"Chrześcijaństwo było ruchem żydowskim, a Żydzi w czasach Pawła byli zhellenizowani nie tylko w diasporze, ale także w znacznym stopniu w Palestynie. [...] Opinia ta jest prawdziwa naturalnie przede wszystkim w stosunku do żydowskiej arystokracji i warstw wykształconych; Józef Flawiusz w Starożytnościach Żydowskich słusznie zauważa, że wielka masa żydowskiego narodu była...

Krótka książka "Wczesne chrześcijaństwo i grecka paideia" znakomicie ujmuje naukowe zainteresowania wielkiego niemieckiego filologa Wernera Jaegera (1881-1961). Skupiały się one na zagadnieniach związanych z greckim ideałem wychowawczym epoki klasycznej oraz na patrystyce. Niniejszy zbiór siedmiu wykładów wygłoszonych w roku 1960 przedstawia wzajemne relacje między tymi dwiema dziedzinami. Pierwszy poświęcony jest dziełom wczesnego chrześcijaństwa, drugi "Listowi do Koryntian" Klemensa Rzymskiego, trzeci pismom apologetycznym, czwarty wpływowi greckiej literatury filozoficznej na kształt myśli chrześcijańskiej, a trzy ostatnie Klemensowi Aleksandryjskiemu, Orygenesowi oraz Ojcom Kapadockim.

Z treści książki wynika przekonanie Autora o ogromnym wpływie greckiej paidei na wczesne chrześcijaństwo. Do tezy tej potrafi on przekonać czytelnika poprzez fachową analizę odpowiednich dzieł literatury wczesnochrześcijańskiej od I po IV w. Jaeger podkreśla znaczenie chrześcijańskiego humanizmu dla przetrwania pogańskiej kultury klasycznej. Książkę tę należy z pewnością polecić osobom zainteresowanym wczesnymi dziejami chrześcijaństwa, a już absolutnie najbardziej tym, którzy w jego pojawieniu się w świecie śródziemnomorskim upatrują przyczynę upadku antycznej cywilizacji.

Można mieć pewne zastrzeżenia do edycji książki: jest w niej trochę literówek, w przypadku greckich wyrazów czcionka nieraz jest z niezrozumiałych powodów większa, numeracja przypisów czasem nie jest konsekwentna (vide s. 94-95). Oczywiście w najmniejszym stopniu nie ujmuje to pracy walorów merytorycznych. Pochwalić należy wstęp przybliżający polskiemu czytelnikowi życie i osobę Autora.

Tomasz Babnis

Krótka książka "Wczesne chrześcijaństwo i grecka paideia" znakomicie ujmuje naukowe zainteresowania wielkiego niemieckiego filologa Wernera Jaegera (1881-1961). Skupiały się one na zagadnieniach związanych z greckim ideałem wychowawczym epoki klasycznej oraz na patrystyce. Niniejszy zbiór siedmiu wykładów wygłoszonych w roku 1960 przedstawia wzajemne relacje między tymi...

Bardzo dobra książka o relacji chrześcijaństwa i kultury helleńskiej.

Bardzo dobra książka o relacji chrześcijaństwa i kultury helleńskiej.